De eeuwige tegenstelling

Soms zijn er banale momenten die je bijblijven vanwege een detail. Je vrienden die erbij waren zijn het waarschijnlijk al lang vergeten, maar jij niet.

Ik heb zo’n moment. Het was een winterse zondagavond in de auto van een vriend, op weg naar onze koten in Leuven. Die ene avond ging de discussie over de aard van de mens. “Als je mij vraagt of ik een positief of een negatief mensbeeld heb, zou ik je niet kunnen antwoorden!” hoorde ik mezelf op een gegeven moment zeggen.          
Het was een retorische opmerking. Volgens mij was hij het met me eens.

Waarom is dat moment een herinnering geworden? Omdat ik heel graag wilde geloven in het goede van de mens, maar het me nooit helemaal lukte.

De tegenstelling…

We krijgen op school of in het dagelijkse leven direct en indirect aangeleerd dat mensen ofwel een positief, ofwel een negatief mensbeeld hebben.

Thomas Hobbes, rechtse politici die denken dat mensen een sterke autoriteit en veel discipline nodig hebben, cynici,… : negatief.        
Jean-Jacques Rousseau, linkse politici die denken dat we allemaal goede bedoelingen hebben als we maar voldoende kansen krijgen, animatiefilms,… : positief.           
Zowat alle ideologieën en monotheïstische religies neigen wel naar een van deze twee categorieën. Ook het Oude en het Nieuwe Testament worden wel eens in deze opdeling geplaatst.

Ik ben zelf nooit overtuigd geraakt van de pessimistische opvatting dat mensen egoïsten zijn die onder “een dun laagje beschaving” overlopen van agressie. Dit is nochtans het idee dat sinds ongeveer 1945 de wetenschap en populaire cultuur domineert, het resultaat van een samenleving die de gruweldaden van toen probeerde te verklaren. 
En toch. Ook met de beste wil van de wereld is een “positief mensbeeld” niet aan mij besteed. Ik bedoel maar, hoeveel manipuleerbare idioten zie jij soms om je heen? En dan die mensen die nog in grote groepen gaan feesten “omdat ze geen schrik hebben van Corona”. Ik wil wel graag geloven in “het volk”, maar misschien is stemrecht toch zoiets als parels voor de zwijnen.

Geen pessimistische visie voor mij dus, maar uitgaan van het goede in de mens klinkt ook te naïef en onvolledig.

Er zijn natuurlijk opvattingen die niet meegaan in deze valse tegenstelling. Goed en kwaad zit in ieder van ons, zegt men dan. Lekker vaag, gemakkelijk om ja bij te knikken. Toch denk ik stiekem dat het kwade iets meer in die andere kerel zit dan in mij.

Met mijn achtergrond in sociale en politieke wetenschappen, waarin deze tegenstelling volop terugkomt, was het daarom een openbaring om me eens te verdiepen in wat de natuurwetenschappen zeggen over de mens.

Blijkt dat de evolutietheorie een beetje meer doet dan tekeningen produceren over apen die langzaamaan steeds meer rechtop gaan lopen.

…ontkracht

De natuur heeft namelijk geen boodschap aan “goed” of “kwaad” in mensen en dieren. Alles wat leeft wilt zijn of haar genen doorgeven. Daar zijn verschillende strategieën voor, die hartverwarmend of heel lelijk kunnen zijn. We zien bij apen bijvoorbeeld liever ouderschap (kinderen helpen) dan infanticide (kinderen doden), ook al zijn beide een manier om de eigen genen te bevoordelen. Deze strategieën hangen niet af van een soort die “goed” of “slecht” is, maar ontstaan in interactie met hun omgeving.

De filosofieën en politieke ideologieën die naar het ene of het andere neigen zijn dus onvolledig omdat ze zich laten meeslepen door een valse tegenstelling.

Natuurwetenschappen zijn hier helaas niet immuun voor, zoals we zullen zien in het volgende artikel.