Dopamine boven Darwin

Iedereen heeft zo zijn eigen stijl om leden van het andere geslacht te verleiden, en het is niet aan ons om daarover te oordelen. Nochtans zijn er, volgens mij, betere manieren te verzinnen dan zoveel mogelijk insecten op een tak met dorens te prikken.  Desondanks is dit de tactiek van de klauwier, een zangvogel die blijkbaar toch niet goed genoeg zingt en dus naar onorthodoxe technieken grijpt.

Het werkt wel en is zelfs cruciaal voor zijn succesvolle voortplanting. Als je hem echter in een kooi steekt met twee knoppen, waarvan de ene leidt tot insecten en dorens en de andere tot een vrouwtje, is de keuze snel gemaakt. Kwestie van efficiëntie. Op dit inzicht kom ik nog terug.               
Er gebeurt iets anders als je hem een knop geeft die de dopamine in zijn hersenen doet pieken (in dit geval door cocaïne toe te dienen). Je kan dan zoveel bronstige vrouwtjes bij de vogel plaatsen als je wilt, maar de klauwier blijft op de knop drukken, eet of drinkt niet, en sterft als wetenschappers niet ingrijpen.

De moderne omgeving laat het foute gedrag goed voelen en het goede gedrag fout

Psycholoog Douglas Lisle wijst er in een entertainende presentatie op dat dit vanuit het subjectieve standpunt van de klauwier logisch is. Hij denkt namelijk dat hij biologisch succesvol is en best zo verder doet. Een ander voorbeeld zijn de motten die op je tuinverlichting afkomen. Zij hebben geleerd te navigeren aan de hand van de sterkste verlichting van de nacht, de maan. Nu zijn dat onze lampen. Motten blijven daarnaar vliegen en tegen botsen tot ze dood neervallen.

Mensen trappen in dezelfde val. De moderne omgeving, legt Lisle uit, is vol stimuli die het foute gedrag goed doen voelen en het goede gedrag slecht.

Dat is meteen ook een van de rode draden van deze blog.

Dit artikel heeft het over de verbanden tussen ambitie, uitstelgedrag, overgewicht, hyperactiviteit, en het stijgende aantal blessures in de Amerikaanse basketbalcompetitie. Het begint allemaal bij een van de bekendste neurotransmitters in ons brein: dopamine.

Anticipatie, actie en beloning

Afhankelijk van waar in het brein het wordt gebruikt heeft dopamine verschillende effecten. Het wordt op drie momenten vrijgelaten:

• Bij anticipatie van plezier, zoals vlak voordat de junkie-klauwier op de knop duwt;
• Bij doelgericht gedrag, zoals effectief op de knop duwen;
• Vlak na de ervaring van plezier komt de beloning.

In tegenstelling tot wat vroeger werd gedacht zorgt dopamine dus niet voor het plezier zelf. Het is direct erna dat de neurotransmitter je een beloning geeft als geheugensteuntje. Telkens wanneer je een symbool van dit plezier terugziet (de cocaïne-knop in dit geval) en iets doet om dit opnieuw te ervaren manifesteert dopamine zich.

Dit is nuttig! Het is een van de mechanismen die ons motiveert, ons ambitieuze plannen laat opstellen en bereiken, en ervoor zorgde dat onze voorouders wisten hoe te overleven.

Het probleem stelt zich pas wanneer er in onze omgeving dopamine-injecties te vinden zijn in veel grotere concentraties dan dat ze in de natuur voorkomen. Vergeet drugs. Dit gaat over fastfood waarin een overvloed aan zout, vet, suiker, en andere noodzakelijke stoffen zitten die vroeger moeilijk te vinden waren. Het gaat ook over porno, smartphones, en andere symbolen van onze materiële vooruitgang.

Waarom zijn we zo vatbaar voor deze extra sterke prikkels? Alle organismen volgen een simpele regel. Plezier is goed, vermijd pijn, spaar je energie. Dit is dat inzicht van de vogel die liever meteen een vrouwtje krijgt dan eerst insecten te martelen. Tot mijn spijt is deze regel geen excuus voor luiheid en hedonisme, het is de biologische wetmatigheid die slaagkansen op overleving en voortplanting vergroot. Onze moderne omgeving leidt dit biologische systeem om de tuin. Het onderliggende mechanisme valt eenvoudig voor te stellen:

Fase 1 toont de initiële reactie op een “supranormale” dopaminestoot, die gepaard gaat met een intensieve plezierige ervaring. Dopamine doet zijn werk om dit te onthouden, te leren anticiperen, en na te jagen. Omdat de dosis dopamine zo groot is werkt het extra verslavend. We zoeken immers zo veel mogelijk plezier voor zo weinig mogelijk moeite.

De daling in fase 2 is de onvermijdelijke gewenning. Onvermijdelijk, omdat dopamine eindeloos veel functies voor ons vervult. We voelen het bij het eten van een burger, het winnen van de lotto, bij orgasmes en nog veel meer. Om dit te kunnen doen leert ons lichaam om de ervaring af te toetsen tegenover wat we gewend zijn. Nogmaals, dit is nuttig! Het zorgde ervoor dat onze voorouders nieuwe dingen bleven uitproberen,

Wie in deze fase blijft steken, een gewenning van onnatuurlijk sterke impulsen, brengt heel zijn lichaam uit balans. Denk aan fast food: wie ongezond blijft eten loopt risico op hartziekten, diabetes, … Je kent het verhaal.

Wie probeert te stoppen, komt helaas in fase 3 terecht. Dit is wanneer het gezonde gedrag niet dezelfde opkikker meer geeft als vroeger. In deze periode geven mensen het vaak op en hervallen ze. Het duurt vaak wekenlang om in fase 4 te geraken, waar het terug het gezonde gedrag is dat ook effectief goed voelt.

Gelukkig is er een manier om dit proces te versnellen en pakweg je nieuwjaarsvoornemens ook echt waar te maken. Daarover later meer.

Verslaving is winstgevend

De dopaminestoten die we vandaag gemakkelijk uit onze omgeving halen zijn dus veel sterker dan waar ons lichaam voor is gebouwd.

De voorbeelden die ik hierboven aanhaalde zijn drugs en fast food. In beide gevallen zitten daar industrieën achter die ons aan hun ongezonde product proberen te binden. Idealiter, vanuit een economisch perspectief, worden we er verslaafd aan. Toch is er één specifieke categorie van bedrijven die ik het nog meer kwalijk neem dat ze hun product bewust zo ontwerpen dat we er schade aan ondervinden. Het gaat over de techindustrie, gesymboliseerd door de smartphone en al zijn apps.

De redenen daarvoor zijn eenvoudig. Ten eerste is de smartphone in tegenstelling tot andere rijke dopaminebronnen iets dat we altijd bij ons hebben en waar we minder snel een voldaan gevoel van krijgen. Ten tweede wordt dit effect vergroot doordat het bijna onmogelijk wordt om zonder dit toestel door het leven te gaan. Ten derde zorgt de smartphone ervoor dat miljarden mensen hyperactiever en minder aandachtig worden. Aandacht is fundamenteel verbonden aan de wilskracht die ons voor andere schadelijke gewoontes behoedt. Geloven we dat dit geen maatschappelijke gevolgen heeft?

In het volgende artikel ga ik verder in op de individuele impact van deze technologie.

Meer weten?

• The pleasure trap – Douglas Lisle (17min)
• Behave – Robert Sapolsky          
• Voormalig designer bij Google, Tristan Harris, vertelt veel over de schadelijke gevolgen van tech. Zie bvb. dit artikel in Wired. Of mijn essay hierover.
• Voor de lol: het liedje dopamine van Franc Moody